در دنیای داروسازی گیاهی، بزرگ‌ترین چالش علمی این است که ترکیبات طبیعی گیاهان در معرض تغییرات ژنتیکی، محیطی، فصلی و فرآیندی هستند؛ بنابراین دو عصاره از یک گیاه ممکن است ترکیب شیمیایی و اثربخشی کاملاً متفاوتی داشته باشند.
برای رفع این مشکل، دانش استانداردسازی عصاره (Standardization of Herbal Extracts) توسعه پیدا کرده است — فرآیندی که هدف آن تضمین یکنواختی و اثربخشی داروی گیاهی در تمام بچ‌های تولیدی است.
مفهوم عصاره استاندارد (Standardized Extract)
عصاره استاندارد عصاره‌ای است که میزان ترکیب مؤثره یا ترکیب شاخص آن به‌طور کمی اندازه‌گیری و تنظیم (adjust) شده است تا مقدار مشخص و ثابتی از ماده فعال را در هر واحد مصرف (قرص، کپسول، شربت و…) داشته باشد.
به بیان ساده‌تر:
در عصاره استاندارد، غلظت ترکیب فعال مشخص است و در هر بار تولید، یکسان باقی می‌ماند.
مثال‌ها:
- عصاره Ginkgo biloba استانداردشده بر اساس 24٪ فلاونوئید گلیکوزیدها و 6٪ ترپن لاکتون‌ها
- عصاره Milk thistle (Silybum marianum) استانداردشده بر اساس 70–80٪ سیلیمارین
- عصاره Valeriana officinalis استانداردشده بر اساس 0.8٪ والرنیک اسید
ماده مؤثره مرجع یا Compound Reference Standard چیست؟
در استانداردسازی، همیشه نیاز داریم یک ترکیب مشخص را به‌عنوان مرجع سنجش (Reference Compound) تعیین کنیم — این ترکیب را «ماده مؤثره مرجع» یا «مارکر کامپاند» می‌نامند.
ماده مؤثره مرجع (Marker compound) ترکیبی است که:
- از نظر ساختاری و بیولوژیکی شناخته‌شده است،
- قابل اندازه‌گیری دقیق با روش‌های تحلیلی (HPLC, GC, UV, LC-MS) است،
- نشانگر حضور و کیفیت عصاره است — حتی اگر الزاماً مسئول تمام اثرات درمانی نباشد.
تفاوت بین ماده مؤثره واقعی و مارکر استانداردسازی
گاهی ماده مرجع همان ترکیب درمانی اصلی است (مثل سیلیمارین در خارمریم)،
اما در برخی موارد ماده مرجع صرفاً نماینده‌ای از خانواده ترکیبات مشابه است.
| نوع ترکیب | مثال | نقش در استانداردسازی |
|---|---|---|
| ترکیب درمانی واقعی (Active principle) | سیلیمارین در خارمریم | اثر فارماکولوژیک اصلی دارد |
| ترکیب شاخص (Analytical marker) | فلاونوئیدها در جینکو | برای سنجش کیفی و یکنواختی عصاره استفاده می‌شود |
| ترکیب شاخص گروهی (Group marker) | مجموع ساپونین‌ها در جینسنگ | بیانگر دسته‌ای از ترکیبات مشابه است |
فرآیند استانداردسازی عصاره
- شناسایی ترکیب شاخص (Marker identification): بر اساس منابع علمی، فارماکوپه یا مطالعات فارماکولوژیک.
- تعیین روش تحلیلی معتبر: معمولاً با HPLC یا GC.
- تهیه ماده مرجع خالص (Reference Standard): از منابع معتبر مانند Sigma, USP, Ph. Eur. یا تهیه داخلی با خلوص تأییدشده.
- اندازه‌گیری مقدار ماده مرجع در عصاره: برای تعیین مقدار واقعی ترکیب در هر واحد.
- تنظیم (Adjustment): در صورت نیاز، با افزودن عصاره خام یا مواد حامل (مانند دکستروز یا مالتودکسترین) غلظت را به حد استاندارد می‌رسانند.
- تأیید نهایی و ثبت در Batch Record: هر بچ عصاره باید با مشخصات استاندارد مطابقت داشته باشد.
اهمیت علمی و صنعتی استانداردسازی
- تضمین یکنواختی اثر دارو در بین بچ‌های مختلف
- امکان مقایسه و تکرار نتایج بالینی
- الزامی بودن برای ثبت فرآورده در مراجع نظارتی (مثل FDA botanical guidance و EMA HMPC guidelines)
- افزایش اعتماد پزشکان و بیماران به فرآورده‌های گیاهی
چالش‌های استانداردسازی عصاره‌های گیاهی
- تنوع ترکیبات طبیعی: تغییرات شدید در نسبت ترکیبات فعال بسته به منطقه، فصل و شرایط کشت.
- پایداری پایین ترکیبات: بسیاری از مواد فعال در اثر حرارت یا نور تخریب می‌شوند.
- محدودیت مواد مرجع: برخی از ترکیبات شاخص هنوز استاندارد مرجع خالص و تجاری ندارند.
- پیچیدگی آنالیز: وجود ده‌ها ترکیب هم‌زمان در عصاره باعث تداخل در نتایج HPLC می‌شود.
