یکی از چالش‌های اساسی در توسعه و تولید داروهای گیاهی، تضمین پایداری ترکیبات مؤثره در طول زمان است. برخلاف داروهای شیمیایی که ماده مؤثره‌ی آن‌ها به‌صورت خالص و شناخته‌شده وجود دارد، در فرآورده‌های گیاهی معمولاً عصاره‌ها یا مخلوطی از ترکیبات فعال مورد استفاده قرار می‌گیرند.
این موضوع باعث می‌شود مطالعات پایداری در داروهای گیاهی نه‌تنها پیچیده‌تر، بلکه از نظر علمی نیز ظریف‌تر باشد. بدون انجام صحیح این مطالعات، هیچ مرجع قانونی (از جمله سازمان غذا و داروی ایران) مجوز نهایی تولید یا توزیع فرآورده را صادر نخواهد کرد.
تعیین شاخص استانداردسازی (Marker Compound)
اولین گام در طراحی مطالعه پایداری برای داروهای گیاهی، شناسایی ترکیب شاخص یا مارکر (Marker Compound) است.
این ترکیب باید:
- نماینده‌ی اثر درمانی عصاره باشد،
- قابلیت اندازه‌گیری کمی داشته باشد،
- در منابع مرجع مانند Pharmacopoeia Herbal Monographs تعریف شده باشد.
به عنوان مثال:
- در عصاره Ginkgo biloba، فلاونوئیدها و گینکولیدها شاخص پایداری هستند.
- در فرآورده‌های Echinacea، میزان پلی‌فنول‌ها یا اسید کافئیک به‌عنوان مارکر اندازه‌گیری می‌شود.
پس از شناسایی مارکر، مقدار آن در زمان صفر (Day 0) باید به‌عنوان دوز استاندارد یا baseline concentration ثبت شود.
طراحی مطالعه پایداری
مطالعه پایداری در داروهای گیاهی معمولاً در دو سطح انجام می‌شود:
1. پایداری طبیعی (Long-term Stability)
مطالعه در شرایط نگهداری واقعی:
- دما: °C 25 ± 2
- رطوبت نسبی: 60 ± 5%
- زمان: معمولاً 12 تا 24 ماه
نمونه‌ها در فواصل زمانی مشخص (0، 3، 6، 9، 12، 18، 24 ماه) مورد ارزیابی قرار می‌گیرند.
2. پایداری تسریع‌شده (Accelerated Stability)
برای پیش‌بینی رفتار دارو در مدت زمان کوتاه‌تر:
- دما: °C 40 ± 2
- رطوبت نسبی: 75 ± 5%
- زمان: 6 ماه
در این شرایط تغییرات شیمیایی با سرعت بیشتری رخ می‌دهد و می‌تواند معادل یک تا دو سال نگهداری طبیعی باشد.
پارامترهای مورد ارزیابی در مطالعه پایداری
در فرآورده‌های گیاهی، باید علاوه بر ظاهر، بو و رنگ، پارامترهای زیر نیز بررسی شوند:
| نوع پایداری | آزمون‌های کلیدی |
|---|---|
| شیمیایی | اندازه‌گیری مقدار ترکیب مارکر با HPLC یا UV، بررسی اکسیداسیون یا هیدرولیز |
| فیزیکی | بررسی تغییر رنگ، ته‌نشینی، تغییر ویسکوزیته، جدایش فاز (در محصولات مایع یا نیمه‌جامد) |
| میکروبیولوژیک | شمارش کلی باکتری‌ها و قارچ‌ها، آزمون نگهدارنده‌ها (Preservative Efficacy Test) |
| عملکردی (Bioactivity) | در صورت لزوم بررسی اثر زیستی یا آنتی‌اکسیدانی محصول در طول زمان |
نکات کلیدی در طراحی مطالعه پایداری داروهای گیاهی
- انتخاب بسته‌بندی مناسب: ظروف شیشه‌ای رنگی یا پلاستیک‌های مقاوم در برابر UV برای جلوگیری از تخریب فتوشیمیایی.
- کنترل رطوبت: بسیاری از عصاره‌ها جاذب رطوبت هستند و باید با خشک‌کننده (Silica gel) بسته‌بندی شوند.
- تعیین شرایط نگهداری روی برچسب: بر اساس نتایج پایداری، باید دمای نگهداری و مدت ماندگاری (Shelf life) مشخص شود.
- ثبت مستندات در گزارش پایداری (Stability Report): شامل روش تحلیلی، گراف تغییرات، جدول زمان‌بندی و نتیجه نهایی.
- ارجاع به استانداردها: انجام مطالعات طبق الزامات ICH Q1A(R2) و راهنمای داخلی وزارت بهداشت برای فرآورده‌های طبیعی.
خطاهای رایج در مطالعات پایداری داروهای گیاهی
- انتخاب نادرست مارکر یا ماده شاخص (ترکیب ناپایدار یا غیرمرتبط)
- استفاده از روش تحلیلی غیرمعتبر (مثلاً UV به جای HPLC در مخلوط‌های پیچیده)
- عدم توجه به بسته‌بندی و شرایط محیطی
- فرض پایداری بدون داده‌های واقعی (که باعث رد شدن در بررسی پرونده می‌شود)
پایداری در داروهای گیاهی تنها یک الزام قانونی نیست، بلکه معیار علمی اعتماد به کیفیت محصول است.
هر فرآورده گیاهی، حتی اگر از عصاره‌های شناخته‌شده تهیه شده باشد، باید با داده‌های پایداری اختصاصی خود پشتیبانی شود.
توسعه‌ی دانش فنی در زمینه استانداردسازی، مطالعات تسریع‌شده و اعتبارسنجی روش‌های تحلیلی، می‌تواند مسیر ثبت و تجاری‌سازی داروهای گیاهی را کوتاه‌تر و مطمئن‌تر کند.
