تست پایداری داروها یکی از بخش‌های حیاتی فرآیند توسعه دارو است و تضمین می‌کند که محصولات دارویی در طول دوره عمر مفید خود، کیفیت، ایمنی و اثربخشی خود را حفظ می‌کنند. تست پایداری دارو فرآیندی پیچیده است که مستلزم صرف هزینه، زمان و مهارت علمی قابل‌توجهی برای تولید داده‌های معتبر است. هدف اصلی از تست پایداری دارو، تعیین عمر مفید (Shelf Life) محصول دارویی و شرایط نگهداری مناسب آن است. پایداری دارو به معنای “توانایی یک فرمولاسیون خاص در بسته‌بندی مشخص برای حفظ مشخصات فیزیکی، شیمیایی، میکروبیولوژیکی، درمانی و توکسیکولوژیکی در طول عمر مفید محصول” تعریف می‌شود.

اهمیت تست پایداری

تست پایداری داروها برای حفظ سلامت بیماران و تضمین اثربخشی دارو در طول زمان ضروری است. این تست‌ها اثرات عوامل محیطی نظیر دما، رطوبت، و نور را بر کیفیت دارو بررسی کرده و بر اساس نتایج آن‌ها، عمر مفید دارو و شرایط نگهداری مناسب تعیین می‌شود. اهداف اصلی تست پایداری شامل موارد زیر است:

1. تعیین عمر مفید دارو: تست پایداری به تعیین مدت زمان مجاز برای نگهداری یک محصول دارویی قبل از ایجاد مواد تجزیه‌ای که می‌تواند برای بیمار خطرناک باشد، کمک می‌کند. همچنین تضمین می‌کند که سطح فعالیت ماده مؤثره (API) در محصول در طول عمر مفید ثابت بماند و بیماران بتوانند به اثرگذاری دارو اعتماد کنند.
2. برچسب‌گذاری و دستورالعمل نگهداری برای بیمار: دستورالعمل‌های نگهداری باید بر اساس نتایج تست پایداری دارو تنظیم شود. در مواردی که دارو به شرایط خاصی مانند دمای پایین حساس است، برچسب‌ها باید به‌صورت شفاف این اطلاعات را به بیمار منتقل کنند.
3. تست پایداری در حین مصرف: این تست برای تعیین مدت زمان قابل‌استفاده بودن دارو پس از باز شدن ظرف چند دوزی (Multiple-Dose) انجام می‌شود و نشان می‌دهد که آیا کیفیت محصول حفظ می‌شود یا خیر.
4. ارائه پرونده‌های دارویی به سازمان‌های نظارتی: یک مطالعه پایداری جامع و علمی بخش ضروری از ارائه پرونده دارویی به مراجع قانونی مانند FDA و EMA برای تأیید محصول دارویی است.
5. انجام تست‌های پایداری دوره‌ای: تست‌های پایداری مداوم در طول چرخه حیات محصول یک الزام GMP است و باید در برنامه‌های پایداری مداوم گنجانده شود تا اطمینان حاصل شود که دارو در طول عمر مفید خود همچنان در محدوده استانداردهای تعیین‌شده باقی می‌ماند.

دستورالعمل‌های نظارتی برای تست پایداری

شورای بین‌المللی هماهنگ‌سازی الزامات فنی برای داروهای انسانی (International Council for Harmonization of Technical Requirements for Pharmaceuticals for Human Use – ICH) دستورالعمل‌های جامع و استانداردی برای تست پایداری محصولات دارویی تدوین کرده است. این دستورالعمل‌ها روش‌های استانداردی را برای تست پایداری در مناطق مختلف از جمله آمریکا، اروپا و ژاپن ارائه می‌دهند.

دستورالعمل‌های ICH

1. ICH Q1A: این دستورالعمل اصول کلی تست پایداری محصولات و مواد دارویی جدید را ارائه می‌دهد. در این دستورالعمل حداقل الزامات تست، از جمله شرایط ذخیره‌سازی، طرح نمونه‌گیری و فرکانس تست‌ها مشخص شده است. همچنین، معیارهای پذیرش داده‌های پایداری و مدت زمان تست‌ها تعیین می‌شود.
2. ICH Q1B: این دستورالعمل توصیه‌های خاصی برای تست فوتواستابیلیته مواد و محصولات دارویی جدید ارائه می‌دهد. در این تست، شرایط نوری و منابع نور برای بررسی پایداری دارو در برابر نور مشخص شده‌اند.
3. ICH Q1C: این دستورالعمل مربوط به فرم‌های دارویی جدید است و پروتکل‌های تست پایداری برای این فرم‌ها را تشریح می‌کند. در برخی موارد، ارائه داده‌های پایداری تسریع‌شده (6 ماهه) و داده‌های درازمدت (6 ماهه) ممکن است برای بررسی کافی باشد.
4. ICH Q1D: این دستورالعمل به طراحی مطالعات براکتینگ و ماتریکسینگ می‌پردازد و شرایط خاصی را که در آن این طراحی‌ها قابل استفاده هستند، توصیف می‌کند.
5. ICH Q1E: این دستورالعمل به ارزیابی داده‌های پایداری اشاره دارد که باید در درخواست‌های ثبت برای موجودیت‌های مولکولی جدید و محصولات مرتبط ارائه شود.
6. ICH Q1F: این دستورالعمل به تست پایداری در مناطق آب و هوایی III (گرم و خشک) و IV (گرم و مرطوب) می‌پردازد، مناطقی که در محدوده استانداردهای ICH قرار ندارند.
7. ICH Q5C: این دستورالعمل به ارائه و تولید داده‌های پایداری برای پروتئین‌ها و پپتیدهای کاملاً مشخص و مشتقات آن‌ها اختصاص دارد. این دستورالعمل به محصولات دیگر مانند واکسن‌ها نیز ممکن است پس از مشورت با مراجع نظارتی مربوطه اعمال شود.

شرایط نگهداری پیشنهادی

شرایط ذخیره‌سازی توصیه‌شده در دستورالعمل‌های ICH بر اساس اقلیم‌های ایالات متحده، اروپا و ژاپن توسعه یافته است. به طور کلی، برای مطالعات بلندمدت، شرایط ذخیره‌سازی 25°C ± 2°C/60% RH ± 5% RH توصیه می‌شود. شرایط تسریع‌شده معمولاً شامل دما و رطوبت بالاتر است (40°C ± 2°C/75% RH ± 5% RH) و هدف آن شبیه‌سازی شرایط شدیدتر محیطی است. این شرایط به عنوان روشی سریع‌تر برای پیش‌بینی پایداری طولانی‌مدت محصول به کار می‌روند.

نتایج تست پایداری و معیارهای پذیرش

داده‌های حاصل از مطالعات پایداری باید شامل داده‌های زمان واقعی و داده‌های تسریع‌شده باشند. برای دریافت تأیید محصول، لازم است داده‌های پایداری در شرایط واقعی و تسریع‌شده به همراه هم به مراجع نظارتی ارائه شوند. همچنین، تکرار مطالعات پایداری ممکن است در صورت ایجاد تغییراتی در محصول، مانند تغییر در فرمولاسیون یا بسته‌بندی، ضروری باشد.

نتیجه‌گیری

تست پایداری داروها یک فرآیند پیچیده و حیاتی در تضمین ایمنی، کیفیت و اثربخشی داروهاست. پیروی از دستورالعمل‌های بین‌المللی مانند ICH و سازمان‌های نظارتی مانند FDA و EMA، به شرکت‌های داروسازی کمک می‌کند تا محصولات دارویی با کیفیت بالا و مطمئن را به بازار عرضه کنند.